Historyczna zajezdnia Niemierzyn

* * *

Posiłkowałem się materiałami ze wspomnień Prezydenta Szczecina Piotra Zaremby, kronik WPKM z lat 1978 – 1989 prowadzonych przez p. Stefanię Wieland. Korzystałem również z materiałów znajdujących się w archiwach MZK, ZKM Szczecin i informacji znajdujących się na stronach internetowych MZK Szczecin oraz biuletynów informacyjnych nr 65, 66, 67 z 2006 roku jak i materiałów własnych. Korzystałem również z materiałów i informacji zawartych w książce pn "50 Jahre Stettiner Strassenbahn 1879 - 1929", jak też książki napisanej przez Mirosława Janiaka i Remigiusza Grochowiaka pn:"Tramwaje w Szczecinie 1878 - 1945" wydawnictwa Kolpress z 2019 roku tudzież informacji prasowych.

* * *

foto: książka "50 Jahre Stettiner Strassenbahn 1879 - 1929", widok z lotu ptaka

Zajezdnia Niemierzyn budowana była w latach 1912 - 3 roku wg. projektu dwóch berlińskich architektów Griesbacha i Steinmetza. Jest najpiękniejszym obiektem tego typu w Szczecinie. Obiekt oddany do eksploatacji w 1913 roku. Efekt zawdzięcza spadzistemu dachowi z przeszklonym frontonem, gdzie umieszczono duży zegar.

  

foto: książka "50 Jahre Stettiner Strassenbahn 1879 - 1929", szkic zajezdni

Przebudowano ją 1926 roku. Od tego czasu już niewiele zmieniało się w jej wyglądzie i infrastrukturze (zachował się m.in. układ torowy).

Z Niemierzyna po zakończeniu działań wojennych (II Wojna Światowa) wyruszyły na trasę pierwsze tramwaje.

foto: książka "50 Jahre Stettiner Strassenbahn 1879 - 1929", hala postojowa

foto: Janusz Światowy, XXX lecie MPK, pomnik na terenie zajezdni

Ale wcześnie zanim tramwaje wyruszyły na swoje trasy, zajezdnie i warsztaty przekazano tramwajarzom w dniu 17 lipca 1945 roku.

Tu właśnie w pierwszych miesiącach działania firmy komunikacyjnej mieściło się całe zaplecze techniczne dla trakcji tramwajowej, gdzie zjeżdżały tramwaje, i gdzie również dokonywano bieżących przeglądów i napraw.

Rozszerzone założenia projektowe na modernizację i rozbudowę zajezdni tramwajowej Niemierzyn

Opracowanie to wykonał pan inż. Jan Mitraszewski na przełomie lipca i sierpnia 1959 roku z Biura Projektów Budownictwa Komunalnego z Warszawy na zlecenie MPK Szczecin.

Opis stanu z 1959 roku

foto: Janusz Światowy, XX lecie MPK

Zajezdnia tramwajowa "Niemierzyn" przy ulicy Rewolucji Październikowej (Niemierzyńskiej) zlokalizowana na działce w kształcie prostokąta o szerokości 62 metry i długości 130 metrów o powierzchni około 0,8 hektara. Od strony zachodniej i północnej Zajezdnia graniczy z terenami ogródków działkowych, od strony wschodniej przylegają zabudowania mieszkalne, a od południowej znajdują się wjazdy i wyjazdy na ulicę Rewolucji Październikowej. Zajezdnia została wybudowana jak wyżej. Na jej terenie znajdują się obiekty:

• budynek główny o powierzchni 3.818 m2 i kubaturze 24.800 m3 z 14 torami przeglądowo-postojowymi i 2 torami remontowymi. W zachodniej części budynku znajdowały się pomieszczenia warsztatowe, magazynowe, ustępy, zmywalnie, szatnie, podstacja transformatorowa oraz kotłownia CO.
• budynek mieszkalny, 3 piętrowy znajdujący się przy wjeździe na teren zajezdni, o powierzchni 280 m2 i kubaturze 4.800 m3. Na parterze znajdują się kasy, sala konduktorska, i administracja zajezdni.
• budynek pomocniczy na tyłach głównego budynku o powierzchni 250 m2, w którym znajdował się magazyn soli i piasku jak również pomieszczenia magazynowe.

Zajezdnia o typie czołowym (nieprzelotowa), gdzie 16 torów kończą się ślepo w halach budynku głównego, oraz 1 toru otwartego przy ścianie zachodniej budynku głównego kończący się w magazynie soli. Zajezdnia ma również 1 tor wjazdowy od ulicy Rewolucji Październikowej w kierunku wschodnim (centrum miasta) i 2 takie same tory w kierunku zachodnim (pętla w Lesie Arkońskim). Tory krzyżują się przy bramie wjazdowej od ulicy. Pojemność zajezdni to 63 wagony. Obiekt nie posiada stanowisk do mycia wagonów. Ma słabo rozwiniętą część warsztatową, układ torowy wymaga dodatkowych manewrów przy wjeździe i wyjeździe wagonów.

Przy opracowaniu założeń remontu i modernizacji inż. Jan Mitraszewski oparł się na pomiarach budynku głównego, wykonanym przez Wojewódzkie Biuro Projektów w Szczecinie z 1956 roku, oraz ocalałych fragmentach rysunków niemieckich układu torów z 1930 roku.

Modernizacja zajezdni

Po analizie zebranego materiału i przeprowadzeniu wizji lokalnej i przyjmując możliwość powiększenia terenu kosztem przylegających od północy ogródków działkowych nasunęły się trzy rozwiązania:

• rozwiązanie pierwsze - rozbudowa układu torów dla stworzenia zajezdni przelotowej z potokowym systemem przeglądów. W tym celu należałoby przebudować 3 tory przeglądowo-naprawcze w halach 1, 2, 3 na dwa przeglądowe, uzyskano by w ten sposób swobodniejszy dostęp między osiami torów, wyprowadzenie ich z hali poprzez budynek magazynowy na teren ogrodów działkowych, wybudowanie pętli celem skierowania wagonów tramwajowych po przeglądzie codziennym na istniejące tory w hali, które spełniałyby rolę torów postojowych. Sąsiadujące z torami pomieszczenia warsztatowe (stolarnia) zostałyby przystosowane dla potrzeb przeglądowo-naprawczych. W tym rozwiązaniu koniecznym byłoby zajęcie terenu o powierzchni około 6.000 m2 terenu ogrodów działkowych.
• rozwiązanie drugie – wykonanie wjazdu do zajezdni przez nowoprojektowany tor na ulicy Lenartowicza (tor tramwajowy w ulicy Lenartowicza zostałby umieszczony symetrycznie w jezdni o szerokości 11 metrów. Wjazd na zaplecze odbywałby się z Lenartowicza na skrzyżowaniu z ulicą Zamojskiego przy pomocy dwu wiązek torowych) i przez teren ogrodów działkowych na istniejące tory postojowo naprawcze. Przy tym rozwiązaniu zajezdnia miałaby charakter przelotowy, jednak bez wyodrębnionych torów dla przeglądów systemem potokowym. Przy tym rozwiązaniu potrzeby byłby teren ogrodów działkowych o powierzchni około 2.450 m2.
• rozwiązanie trzecie – układ torowy podobny co przy rozwiązaniu drugim. Zajezdnia o charakterze przelotowym z potokowym system przeglądów, które odbywałyby się na dwu torach w miejscu istniejących torów 1, 2, 3 (jak w rozwiązaniu pierwszym) z tym, że wjazd do obiektu na tory przeglądowe przez ulice Lenartowicza, a po przeglądzie wyjazd przez ulicę Rewolucji Październikowej (Niemierzyńska) i Lenartowicza do hali na stanowiska postojowe.

Powierzchnia potrzebna do tego rozwiązania, to około 2.200 m2 zajęcia ogrodów działkowych. Niezależnie od tego zmodernizowano by centralne ogrzewanie, instalację wodno - kanalizacyjną, proponowano wybudowanie mechanicznej myjni wagonów tramwajowych, modernizacja instalacji elektrycznej.

Wnioski końcowe

Modernizacja połączona z częściową przebudową zajezdni miała osiągnąć następujący cel:
• wariant pierwszy – zajezdnia w charakterze przelotowym z pętlą manewrową na tyłach zajezdni i wyodrębnioną halą dla przeglądów codziennych metodą potokową.
• poprawienie stanu technicznego i zewnętrznego wagonów przez wprowadzenie potokowej metody przeglądów na dostatecznie wyposażonych stanowiskach mycia i przeglądu prze specjalistów nadzorowanych przez nadzór techniczny.
• stworzenie pracownikom zatrudnionym przy przeglądach właściwych warunków pracy odpowiadającym przepisom bhp.
• rozbudowany układ torowy ułatwiający manewrowanie taboru oraz uzyskanie możliwości wykorzystania torów (częściowo) na otwarte stanowiska postojowe, Zwiększenie pojemności zajezdni do 63 wagonów. Wdrożenie tego wariantu skutkowałoby wydatkowaniem około 6,7 mln złotych i likwidacji ogrodów działkowych na powierzchni 6.000 m2. Wariant ten nie dałby możliwości uruchomienia zmechanizowanej myjni wagonów.
• wariant drugi – zajezdnia o charakterze przelotowym z głównym wjazdem z ulicy Lenartowicza z zachowaniem dotychczasowego systemu przeglądów codziennych metodą stanowiskową. Wariant te w zasadzie pozostawia bez zmiany dotychczasowe metody i warunki pracy bhp w zajezdni. Rozbudowany układ torowy ułatwiałby wyjazdy i wjazdy, likwidując zbędne manewry wagonów, ponadto pozwalałby na częściowe wykorzystanie nowych torów na postoje wagonów. Pojemność zajezdni wzrosłaby z 63 do 94 wagonów. Koszt przebudowy według tego wariantu wyniósłby 4,4 mln złotych i zaanektowano by na ten cel ogrody działkowe o powierzchni około 2.450 m2.
• wariant trzeci - zajezdnia o charakterze przelotowym z głównym wjazdem z ulicy Lenartowicza z wyodrębnioną halą na przeglądy codzienne metodą potokową z możliwością zainstalowania myjni mechanicznej. Wariant ten ma wszystkie zalety technologiczne wariantu pierwszego. Pojemność zajezdni wzrosłaby z 63 do 90 wagonów. Koszty rozbudowy i modernizacji wyniosłyby 5,7 mln złotych, a zajęcie ogrodów działkowych wyniosłaby 2.200 m2.

W związku z korzyściami natury technologicznej, finansowej i społecznej, należałoby podjąć rozbudowę i modernizację zajezdni według wariantu trzeciego. Tak projektant widział modernizację i przebudowę zajezdni wykonaną na zlecenie MPK. Niestety nic z tej modernizacji nie wyszło. Pozostało to tylko na papierze.

W roku 1965 pan Bogusław Iwanowski pracownik zajezdni Niemierzyn - ślusarz wykonał z okazji 20 - lecia istnienia firmy miniaturkę pomnika. Miniaturka przedstawia tramwajarza trzymającego "Gryfa". Miniaturka znajduje się w tej chwili na terenie zajezdni Pogodno.

foto: archiwum TS autor nieznany 1975 rok

Natomiast w 1975 roku na 30 - lecie firmy wykonał projekt pomnika, który został postawiony na terenie zajezdni Niemierzyn. Zresztą stoi do dnia dzisiejszego.

foto: archiwum TS autor nieznany 1975 rok

Pan Bogusław Iwanowski przeszedł na wcześniejszą emeryturę w związku z przeżyciami na Syberii. Wyjechał w Bieszczady.

W 1979 roku w obiekcie stwierdzono niezadawalający stan techniczny hali, brak było możliwości dostosowania jej do przyjmowania nowego typu taboru tramwajowego. Brak remontów bieżących i konserwacyjnych doprowadził do takie stanu rzeczy.

W tym samym roku zlecono opracowanie dokumentacji na rozbudowę zajezdni Niemierzyn, do 150 jednostek typu 105 N. Rozpoczęcie modernizacji planowano na rok 1980, ale jak każdy wie nic z tego nie wyszło. Brak środków na realizację tego przedsięwzięcia wynikał ze zbyt małych nakładów na komunikację związanych z kryzysem ekonomicznym państwa.

Projekt budowy pętli tramwajowo - autobusowej przy zajezdni Niemierzyn

Autorem tego opracowania był inż. Jerzy Nawrocki z Biura Projektów Budownictwa Komunalnego "MEDO" ze Szczecina. Projekt wykonano zgodnie ze zleceniem MZK nr MK/283/94/II.1 i wydanej lokalizacji nr 223/94 z dnia 9.12.1994 roku przez Urząd Miasta Wydział Urbanistyki Architektury i Nadzoru Budowlanego w Szczecinie oraz dokumentacji badań podłoża dla ulicy Niemierzyńskiej sporządzonej przez BPBK w 1989 roku postanowiono wybudować tymczasową pętlę tramwajowo - autobusową przy zajezdni tramwajowej Niemierzyn według programu zawartego w założeniach techniczno - ekonomicznych z 1990 roku i przebudowy ulic Niemierzyńskiej i Arkońskiej opracowanej w 1989 roku.

foto: archiwum TS projekt pętli przy zajezdni

Pętla przewidziana była tylko dla jednej linii tramwajowej 3, której częstotliwość kursowania wynosiłaby od 5 - 8 składów na godzinę. Służyłaby również jako punkt przesiadkowy na linie autobusową 78 zastępującą komunikację tramwajową na wyłączonym odcinku od zajezdni Niemierzyn do pętli w Lesie Arkońskim. Przesiadki odbywałyby się na tym samym przystanku w obydwu kierunkach bez konieczności przechodzenia przez ulicę. Częstotliwość linii autobusowej byłaby taka sama jak linii tramwajowej.

Projektowana pętla służyłaby również do obsługi zajezdni Niemierzyn w celu umożliwienia zmiany kierunku jazdy dla taboru tramwajowego w związku z likwidacją kilku połączeń w samej zajezdni. Pętle umiejscowiono na ulicy Niemierzyńskiej między numeracją 17a a 18.

Wybudowanie tej pętli umożliwiłoby skierowanie linii 3 z Pomorzan do pętli "Niemierzyn" likwidując zbędny przebieg nawrotny do przeciążonej pętli "Dworzec Niebuszewo" (linia 2 i 12):

• zapewniłoby bezprzesiadkowe połączenie z Centrum mieszkańcom przyległych ulic Krasińskiego i Niemierzyńskiej,
• wyeliminowałoby ruch autobusowy z zatłoczonych ulic Kołłątaja, Krasińskiego, Niemierzyńska i skrzyżowania Kołłątaja, Wyzwolenia, Staszica,
• umożliwiłoby ustalenie relacji autobusowej pętla Niemierzyn - Las Arkoński,
• jak również poprawiłoby bezpieczeństwo ruchu i pasażerów przenosząc miejsce przesiadek z niebezpiecznego skrzyżowania Kołłątaja, Wyzwolenia, Staszica na przystanki w jednym miejscu przy projektowanej pętli Niemierzyn przy ulicy Niemierzyńskiej.

Projekt przewidywał budowę jednego toru odgałęziającego się od istniejących torów w ciągu ulicy Niemierzyńskiej i umieszczonego wewnątrz pętli tramwajowej pętli autobusowej dla jednego autobusu. Przewidywano jeden przystanek dla tramwaju i autobusu zlokalizowany miedzy torem tramwajowym a jezdnią pętli autobusowej. Na wspomnianym przystanku przewidywano postawienie wiaty dla oczekujących pasażerów.

Pętla byłaby zlokalizowana na terenach obecnie użytkowanych ogródków działkowych, które w planach ogólnych miasta z tamtego okresu były przewidziane na cele komunikacyjne między innymi na rozbudowę zajezdni tramwajowej Niemierzyn.

Do 1994 roku parkowały w niej wagony typu "N" i pochodne. Później były tu wagony typu 102Na, a w latach 1996-7 wagony typu GT6 i B4.

Od 1997 roku były tu również wagony typu 105N, 105Na przekazywane przez zajezdnie Pogodno i Golęcin. Zajezdnia obsługiwała linie tramwajowe 3, 4, 11, 12.

Ostatni tramwaj opuścił Niemierzyn o godzinie 14.53 1 października 2004 roku. Był to "Helmut" (508), który wyjechał na popołudniowy "szczyt" na trasę "jedenastki". Na noc tramwaje zjechały już do zajezdni Pogodno i Golęcin. Niestety nie doczekała się swoich 91 urodzin, została zlikwidowana.

W jej murach, uchwałą NR XL V/872/05 z dnia 7 listopada 2005 roku zostało utworzone przedsięwzięcie pn: "„Muzeum Techniki i Komunikacji – Zajezdnia Sztuki”," które rozpoczęło swoją działalność z dniem 1 stycznia 2006 roku.

* * *