Pętla tramwajowa Dworcowa - uliczna

* * *

Opracowanie tematu na podstawie wiedzy własnej, artykułów mediów szczecińskich, materiałów Tramwajów Szczecińskich, wspomnień prezydenta Piotra Zaremby w książce pn: "Wspomnienia Prezydenta Szczecina 1945 - 1950" złożonej do druku w 1977 roku a wydanej przez Wydawnictwo Poznańskie w 1980, s. 529, 530.

foto: Janusz Światowy widok od strony Odry sierpień 2005

Tory wraz z przystankiem znajdują się w dość klimatycznej scenerii - brukowanej ulicy Dworcowej w sąsiedztwie ceglanego kompleksu budynków Poczty Polskiej (gmach budowany był etapami w latach 1872–1905 według projektu Carla Schwatlo. Zespół tych budynków jest najstarszym zachowanym przykładem XIX-wiecznej architektury pocztowej. Autorami poprawek byli m.in. August Endell oraz Hucke.)

foto: Janusz Światowy była drukarnia sierpień 2005

i budynku dawnej Drukarni (neobarokowy budynek z elementami secesji, autorstwa szczecińskiego architekta W.O. Zimmermana powstał przy ulicy św. Ducha 7 w latach 1900-1901. Pierwotnie był to dom towarowy. Na dole mieściła się restauracja i sklep warzywny, poddasze wynajmowała redakcja i drukarnia 'Stettiner Abendpost'. W latach 1945 - 1990 nieruchomość była w zarządzie Szczecińskich Zakładów Graficznych), która nadaje uroku całej okolicy. Tworzą zapasowy objazd dla tramwajów z powodu zdarzających się awarii za Mostem Długim przez Nabrzeże Wieleckie, które zawracają w stronę centrum.

Jeszcze przed przystąpieniem do inwestycji w 1947 roku, jak wspomina prezydent Piotr Zaremba, inżynierowie robili projekty wykonawcze w uproszczonym i szybkim trybie bez zbędnej, jak stwierdził tzw. "dokumentacji technicznej" nie wiadomo przez kogo wymyślonego terminu.

Trzeba było dokonać wyboru miejsca, w którym, przez Odrę Zachodnią (przylegającą do zrujnowanego: Starego Miasta) przerzuci się prowizoryczny most dla przeprowadzenia linii tramwajowej i ruchu kołowego. Należało bowiem liczyć się z potrzebą demontażu ruin zwalonego mostu Długiego dla oczyszczenia koryta rzeki.

Postanowiliśmy zmontować tymczasową żelazną konstrukcję mostową typu wojennego (tak zwany typ Baileya) kilkaset metrów powyżej ruin mostu Długiego, u wylotu ulicy Dworcowej, bezpośrednio przy Urzędzie Pocztowym Szczecin 2. Niełatwo było przekonać władze wojewódzkie, że na prowizorycznym, skręconym na śruby moście polowym można ułożyć szyny tramwajowe.

Trzeba było jednak umieścić obok siebie dwa takie wąskie mosty, każdy dla jednego kierunku ruchu. Ich lokalizacja została zatwierdzona 20 sierpnia 1947 roku.

Aby doprowadzić linię tramwajową od strony miasta, należało położyć dwa tory w osi ulicy Dworcowej od gmachu Biblioteki Miejskiej dużym spadkiem w kierunku Odry. To leżało już wówczas w granicy naszych możliwości, gdyż ten odcinek trasy znajdował się na terenie miejskim. Nic też dziwnego, że nie czekając na formalne przekazanie nam terenów portowych, rozpoczęliśmy prace nad tym odcinkiem trasy dzięki kilkumilionowej subwencji, przy użyciu bardzo prymitywnych środków technicznych.

Należało dwoma łukami osiągnąć ulicę Basztową, omijając od południa chłodnię rybną, zbudować drugi zestaw podwójnych prowizorycznych mostów przez Parnicę oraz włączyć się do dawnej trasy tramwajowej w ulicy Gdańskiej, gdzie nie było ani jednego całego słupa ani też odcinka sieci trakcyjnej.

Realizację dalszych odcinków trasy, leżących na międzyodrzańskich wyspach, trzeba było odłożyć na później, to znaczy na czas po przejęciu tych terenów.

Sięgając roku 1948, Szczecin uzyskuje od wojsk sowieckich dostęp do części portu i Łasztowni. Dostęp do tej części miasta spowodował, że MZK wraz z przedsiębiorstwem Budowy Mostów, przystąpił do budowy trasy tramwajowej przez ulice Dworcową na wysokości, której wybudowano mosty Bayleya i dalej trasa biegła przy pomocy systemu prowizorycznych mostów, przerzuconych przez Odrę Zachodnią, Kępę Parnicką w okolice portu.

Nie było w tamtym okresie innej alternatywy, bo Stare Miasto i ulica Wielka (Wyszyńskiego) leżało w morzu gruzów, a Most Długi leżał w Odrze wysadzony przez wycofujące się wojska niemieckie.

Na ulicy Dworcowej nie było torów. Powstały z zdemontowanego odcinka torowisk trasy biegnącej przez ulicę Staszica (nie było przydziału szyn dla Szczecina w centralnym planowaniu państwa). Trasy tej już nie odbudowana, po torach aż do ulicy E. Plater nie ma śladu.

1 września 1948 roku oddano do eksploatacji, wybudowaną nową trasą tramwajową prze ulicę Dworcową most Bayleya na Odrze i Łasztownię pojechała linia 8. Początkowo tylko do Parnicy, później do wiaduktu kolejowego nad ulicą Gdańską, a następnie w grudniu do Basenu Kaszubskiego (Basen Górniczy).

Most Długi został odbudowany po II wojnie światowej w osi zniszczonego w czasie wojny obiektu w latach 1955/57. Projektantem mostu był inż. Henryk Żółtowski. Odbudowę podpór wykonało Przedsiębiorstwo Robót Kolejowych nr 15 z Warszawy, natomiast montaż konstrukcji stalowej wykonał "Mostostal" Poznań oddział w Szczecinie.

Projekt techniczny opracowało Biuro Projektów Budownictwa Komunalnego z Gdańska, oprócz przęsła zwodzonego i mechanizmów zwodzenia, na które projekt wykonała Politechnika Gdańska.

27 grudnia 1957 roku o godzinie 18:30 odbył się przejazd próbny "ósemki" po nowo wybudowanym moście Długim. Przejazd tramwaju nastąpił torem od strony starego mostu bayleyowskiego znajdującego się na przeciw Poczty Polskiej przy ulicy Dworcowej. Próba wypadła pomyślnie. Próba drugiego toru odbyła się dnia następnego. Oficjalne oddanie obiektu do eksploatacji przewidziano na 5 stycznia 1958 roku, ale regularne kursy rozpoczęły się 12 stycznia 1958 roku.

Oddanie Mostu Długiego nie oznaczało likwidacji trasy przez ulicę Dworcową. Dalej ulica Wyszyńskiego (Wielka) nie została odgruzowana. Tramwaje linii 2 i 8 dalej kursowały przez Dworcową nad Odrę, skręcały w lewo i jadąc wzdłuż Nabrzeża Wieleckiego docierały do Mostu Długiego i skręcały w prawo na most i ulicę Energetyków (po zakręcie nie ma dzisiaj śladu).

Ulica Wielka po odgruzowaniu została wybudowana od nowa w 1960 roku. Tramwaje miały pojechać ulicą w listopadzie. Jednak tak się nie stało, bo zaplanowano jeszcze przebudowę układu torów w rejonie Bramy Portowej, polegającej na budowie skrętu w obydwie strony z alei Niepodległości w ulicę Wielką. W przedwojennym w układzie komunikacyjnym torów tych jeszcze nie było. Dopiero tramwaje pojechały przez ulicę Wielką 1 stycznia 1961 roku.

Po puszczeniu tramwajów przez odbudowaną ulicę Wielką, trasa tramwajowa na ulicy Dworcowej straciła na znaczeniu. Jednak wykorzystywano ją przy różnych okazjach, chociażby takich jak:

Od 26 sierpnia 1964 roku prze okres 9 lat trwania przebudowy torowisk w ciągu ulic Energetyków i Gdańskiej, (remont skończył się i przywrócono komunikację tramwajową 2 stycznia 1973 roku). Składy tramwajowe linii 2 i 8 zjeżdżały ulicą Wielką w dół i w okolicach Mostu Długiego skręcały w prawo i ulicą Nabrzeże Weleckie dojeżdżały do ulicy Dworcowej, którą zawracały w kierunku Gumieniec i Dworca Niebuszewo. Również linia 7, od 26 kwietnia 1965 roku jeździła do Krzekowa przez ulicę Dworcową (wcześniej jeździła do Stoczni Szczecińskiej).

foto: TS autor nieznany

Drugi tor biegnący w dół ulicy Dworcowej nie był wykorzystywany, aż do grudnia 1971 roku, kiedy linie 8 przekierowano przez ulicę Dworcową w dół poprzez Nabrzeże Weleckie do ulicy Wielkiej i dalej trasą na Gumieńce.

Wprowadzono na trasę 8 najnowsze nabytki tramwajowe typu 102N, które uznano za na tyle nowoczesne i bezpieczne, że bez obaw podjęto taką decyzję. (mimo zakazu ministerstwa po tragicznym wypadku tramwajowym w 1967 roku na ulicy Wyszaka - pochyłości).

Jak już wspomniałem wyżej, 2 stycznia 1973 roku oddano po dziewięcioletnim remoncie do eksploatacji torowiska w ciągu ulic Energetyków i Gdańskiej. Data ta jest datą końca regularnej komunikacji po torowisku biegnącym w dół ulicy Dworcowej.

foto: Janusz Światowy 17_09_2014

foto: Janusz Światowy 17_09_2014

Wykorzystano ją jako pętlę w czasie remontu torowisk na Energetyków i Gdańskiej wraz z pętlą na Basenie Górniczym od 28 lipca 2014 roku, gdzie linia 7 oczekiwała na odjazd w stronę Krzekowa. Powróciła na swoją stałą trasę 29 sierpnia 2015 roku po oddaniu torowisk po przebudowie do eksploatacji.


Nie ma możliwości wykorzystania toru biegnącego w dół ulicy Dworcowej, chociaż nie zostały one odcięte od sieci, ale zaspawane na skrzyżowaniu Nowej i Dworcowej. Teoretycznie można by udrożnić zaspawane rowki na krzyżownicy połączeń torów. Zaspawano je aby tramwaje linii 6 płynnie przejeżdżały przez skrzyżowanie.

Przywrócenie torowisk do eksploatacji w ciągu ulicy Dworcowej jest niemożliwe z powodu skrajni, oba tory są za blisko ciebie, współczesne tramwaje są za szerokie, by mogły się minąć.


Ciekawostką jest to, że planuje się przywrócenie skrętu do Mostu Długiego w obydwie strony, ale w innym miejscu niż dotychczasowe - ma powstać na przedłużeni ulicy Nowej koło mostu kolejowego.

Przez lata pętla była stałym przystankiem końcowym dla takich linii jak linia 2, 7 Bis, czy 8 Bis. Obecnie wykorzystywana jest wyłącznie podczas pojedynczych kursów linii 7 i 8 czy tramwajów zjeżdżających do zajezdni Golęcin z linii 3 i 12.

W dniach 5 - 6 czerwca 2021 roku pętla wykorzystywana była przez linie 7 (kierunek Krzekowo) i 8 (kierunek Gumieńce), których trasy zostały skrócone, z powodu wykonywanych prac na wiadukcie kolejowym nad ulicą Gdańską.

Nowe życie pętli

Z dokumentacji ogłoszonego przetargu 28 grudnia 2020 roku na modernizację torowisk, a także część ulic Dworcowej i Nowej, poprzez Nabrzeże Wieleckie, Kolumba, Chmielewskiego, Smolańską, pętlę Pomorzany i całą Powstańców Wielkopolskich wynika, że zostanie przebudowane istniejące torowisko w ciągu ulicy Dworcowej – od Nabrzeża Wieleckiego do ulicy 3 Maja. Na ulicy Dworcowej zlikwidowany zostanie jeden tor tramwajowy zdążający w kierunku Odry, a drugi zostanie przesunięty w kierunku wschodnim, co pozwoli na umieszczenie w pasie drogowym od lewej strony chodnika, miejsc postojowych, pasa ruchu, torowiska, chodnika i ścieżki rowerowej. Są tu dwa tory, z których wykorzystywany jest tylko ten prowadzący pod górę.

Plan zakłada usunięcie zbudowanych w 1948 roku historycznych torów (zdemontowanych z przedwojennego odcinka torowisk trasy biegnącej przez ulicę Staszica) i położenie nowego – już tylko jednego. Obszar ten jest w rejestrze zabytków, i w związku z tym do odbudowy jezdni ma zostać wykorzystana granitowa kostka. Jedynie w rejonie szyn mają to być betonowe płyty z imitacją kostki. Zachowane zostaną ukośne miejsca parkingowe przy lewej krawędzi jezdni. Modernizacja toru wzdłuż ulicy Dworcowej będzie dodatkowym wsparciem skrzyżowania, przy wiadukcie kolejowym. Tu powstaną dodatkowe zakręty łączące ulicę Nową z Nabrzeżem Wieleckim. Zakręty będą w obu kierunkach.

dokumentacja: Suez - Safage O/Polska projekt torowiska

Tramwaje Szczecińskie zdecydowały o zdublowaniu ulicznej pętli. Na ich życzenie zaprojektowano możliwość wjazdu w ulice Dworcową dla tramwajów jadących od strony Dworca Głównego.

Wzdłuż ulicy Dworcowej mają znaleźć się 32 miejsca postojowe usytuowane ukośnie do jezdni z czego 4 przeznaczono dla osób niepełnosprawnych. W ciągu ulicy jednokierunkowej znajdzie się też przystanek tramwajowy, a wzdłuż niej znajdą się pasy rowerowe jednokierunkowe w poziomie jezdni i konstrukcji jak nawierzchnia jezdni. Szerokość pasa rowerowego 1,50 metra. W ciągu ulicy ruch będzie odbywał się w jednym kierunku, więc szerokość pasa ruchu wynosiła będzie 3,50 m.

5 sierpnia 2021 roku Tramwaje Szczecińskie jako pełnomocnik miasta ogłosił wyniki przetargu na przebudowę torowisk w ciągu ulic Nabrzeża Wieleckiego, Nowej, Dworcowej, Kolumna, Chmielewskiego i Smolańskiej oraz w ciągu alei Powstańców Wielkopolskich wraz z pętlą Pomorzany.

Najlepszą ofertę złożyła firma ZUE z Krakowa, która zaproponowała kwotę 261,952 mln zł brutto za wykonanie zadania. Oferta ZUE nie przekraczała kwoty, jaką Miasto przeznaczyło na sfinansowanie zamówienia (272,1 mln zł brutto). Umowa zostanie podpisana po rozpatrzeniu ewentualnych odwołań i kontroli unijnej.

Prace rozpoczęły się 18 grudnia 2021 roku od całkowitego zamknięcie dla ruchu ulicy Dworcowej na odcinku od Nabrzeża Wieleckiego do ulicy Św. Ducha, Nowej i Kolumba. Później, bo od 8 stycznia 2022 roku wstrzymano kursowanie linii 6 na odcinku Wyszyńkiego – Kolumba – Pomorzany. Uruchomiono linię 806 w relacji Plac Żołnierza Polskiego – Pomorzany.

3 czerwca 2022 roku przystąpiono do kolejnego etapu inwestycji, czyli rozbiórki jezdni i torowisk na odcinku od Św. Ducha do skrzyżowania z ulicą Nową. Jest to koniec historycznego 74 letniego powojennego wyglądu tej ulicy z podwójnym torowiskiem biegnącym w ciągu ulicy Dworcowej oddanym do eksploatacji 1 września 1948 roku. Budowa torowisk na Dworcowej Piotr Zaremba Prezydent Miasta w tamtym okresie nazywa w swoich wspomnieniach „pierwszą inwestycją komunikacyjną".

Tory i jezdnia modernizowane były ostatni raz na ulicy Nowej/Dworcowej w dniach 7 października - 31 grudnia 1996 roku. Wówczas też ten ciąg ulic stracił swoją oryginalną, brukowaną nawierzchnię. Pojawił się asfalt, a tory poprowadzono w obudowie z płyt betonowych. Prace prowadziło Komunalne Przedsiębiorstwo Robót Inżynieryjnych KPRI S.A., wykonano modernizację 700 m toru pojedynczego torowiska tramwajowego, wykonując je w nowej konstrukcji od podstaw i w normatywnym rozstawie osiowym wymaganym dla nowego taboru. Po zakończeniu modernizacji wprowadzono tramwaje przegubowe wycofując jednocześnie stare "enki".

W okresie od 4 lutego - 24 maja 1997 roku wykonano też przewidzianą projektem modernizację sieci trakcyjnej, oświetlenia i liczne przezbrojenia urządzeń, a przede wszystkim nową nawierzchnię asfaltową poszerzonej jezdni. Przygotowano w ten sposób tymczasowy objazd przez ulice Dworcową i Nową na czas remontu ulicy Wyszyńskiego.

Modernizacja torowiska i jezdni ulic Nowej/Dworcowej odbyła się dzięki realnemu zagrożeniu bezpieczeństwa ruchu tramwajów z powodu fatalnego stanu torowisk i stanu technicznego kanalizacji biegnącej pod torami na ulicy Wyszyńskiego, co było powodem zniekształcania i zapadania torów, co również mogło doprowadzić do katastrofy oraz sparaliżowaniem komunikacji na znacznych obszarach miasta i odcięciem dzielnic Prawobrzeża od Centrum. Po oddaniu ulic Nowej/Dworcowej do eksploatacji, można było wyłączyć z ruchu ulice Wyszyńskiego i przystąpić do jej modernizacji. Inwestorem bezpośrednim modernizacji ulicy Wyszyńskiego był Wydział Inwestycji Miejskich Urzędu Miejskiego.

W dniach 1 czerwca - 29 października 1997 roku po prawie czteromiesięcznej modernizacji oddano do użytku ulicę Wyszyńskiego. W ramach modernizacji wybudowano od nowa kanalizację, przebudowano instalację elektryczną i gazową, zbudowano nowe jezdnie, nową sygnalizację oraz nowe torowisko tramwajowe wraz z siecią trakcyjną. Łączna długość torowiska razem z odcinkiem ulicy Vasco da Gamma wynosiła około 1780 m, w tym 1163 m w technologii tzw. "toru węgierskiego".

5 maja 2023 roku, firma ZUE zabiera się za ulicę Nową, a także dalszy fragment ulicy Dworcowej do skrzyżowania z ulicą Korzeniowskiego. Jest następnym etapem modernizacji torów tramwajowych. Wprowadzono tymczasową organizację ruchu w tym rejonie.

* * *